ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΑΤΡΙΚΗ

Άγαλμα του Ασκληπιού, θεού της
ιατρικής, Museo Chiaramonti.

Σ

τις μέρες μας που η ιατρική επιστήμη έχει αναφμφιβόλως προοδεύσει πάρα πολύ και που πολλές από τις ασθένειες που, στο παρελθόν, μάστιζαν για αιώνες τον κόσμο έχουν πλέον θεραπευτεί, παρά τις εξειδικευμένες γνώσεις που έχουμε αποκτήσει πάνω στον τρόπο με τον οποίο λειτουργεί το ανθρώπινο σώμα, τα όργανα και τα κύτταρα που τον αποτελούν, τα ένζυμα που καταπολεμούν τους ιούς καθώς και οι ιοί που παρασιτούν στα κύτταρά μας, όταν μολυνθούμε απ’ αυτούς, εξακολουθούμε να διατηρούμε την ιατρική επιστήμη περιορισμένη. Παρά την διεξοδική μελέτη του πώς, με χημικό τρόπο, μπορούμε να αντιμετωπίσουμε έναν ιό ή ένα επικίνδυνο βακτήριο, έχουμε δημιουργήσει μία πεποίθηση πως μόνο με χημικό τρόπο μπορούμε να επιτύχουμε το επιθυμητό αποτέλεσμα.

Π

ιστεύεται δε από πολλούς εντός και εκτός των ιατρικών κύκλων ότι, αν ένα φάρμακο ή μία θεραπεία δεν έχει εγκριθεί από τον Π.Ο.Υ. (Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας) ή από κάποια φαρμακοβιομηχανία ή από κάποιον παγκοσμίως γνωστό γιατρό μεγάλου κύρους, τότε το φάρμακο αυτό είναι εντελώς άχρηστο. Αυτό όμως απλά δεν ισχύει διότι στο παρελθόν, πριν δημιουργηθεί ο Π.Ο.Υ. και οι φαρμακοβιομηχανίες και πριν η ιατρική – όπως την ξέρουμε σήμερα – δει το φως, αν και υπήρχαν τρομερές ασθένειες με εκατομμύρια θύματα – καμία σχέση με την γρίπη των χήρων που προβλήθηκε ως μεγάλη πανδημία ενώ στο τέλος αποδείχτηκε λιγότερο επικίνδυνη ακόμα κι απ’ την απλή γρίπη – υπήρχε και ιατρική και φάρμακα – όχι χημικά βέβαια – και θεραπείες…

Εικόνα του Honoré Daumier που παρουσιάζει σκηνή από το
θεατρικό έργο του Μολιέρου "Ο κατά φαντασίαν Ασθενής"
που αντικατοπτρίζει την αρνητική εικόνα της ιατρικής του
Μεσαίωνα που επικρατούσε τότε στην Ευρώπη.



Δ

ιαβάζοντας τα παραπάνω, πολλοί θα σπεύσουνε να πούνε πως πριν την Αναγέννηση, όταν η Ευρώπη βρισκόταν στον Μεσαίωνα, οι περισσότεροι γιατροί είχαν ελάχιστες ορθές ιατρικές γνώσεις, εκμεταλλεύονταν τους ασθενείς για να πλουτίζουν, ενώ ήξεραν καλά, χρησιμοποιώντας κάποιες λατινικές και ελληνικές λέξεις να προσδίδουν «κύρος» στην πάθηση του ασθενή, ώστε να τον φοβερίσουν και να συνεχίσουν να απομυζούν χρηματικά ποσά από αυτόν. Η εικόνα όμως αυτή της ιατρικής η οποία όντως επικρατούσε τον Μεσαίωνα στην Ευρώπη και την οποία ο Γάλλος θεατρικός συγγραφέας Μολιέρος σατίρισε στην πασίγνωστη κωμωδία του «Ο κατά φαντασίας Ασθενής» («Le Malade imaginaire») δεν αντιπροσωπεύει διαχρονικά την ιατρική επιστήμη, παρά μόνον αυτή της εποχής εκείνης του σκοταδισμού που εμείς καλούμε Μεσαίωνα.

Ε

ίναι όμως λάθος να λέμε ότι πριν την νεότερη ιστορία υπήρχε ο Μεσαίωνας και τίποτα άλλο. Ο Μεσαίωνας, η εποχή δηλαδή μεταξύ της πτώσης της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και της Αναγέννησης, ήταν μία εποχή όπου βασίλευε η άγνοια όσον αφορά τις επιστήμες ενώ ελάχιστοι άνθρωποι είχαν την πολυτέλεια να είναι μορφωμένοι, έστω και με τις ελάχιστες γνώσεις (ιστορία, θρησκεία, ξένες γλώσσες, αρχαίες γλώσσες) που επιτρέπονταν την εποχή εκείνη. Ο Μεσαίωνας ήταν μία μαύρη σελίδα στην παγκόσμια ιστορία στην οποία κάθε παλαιότερη γνώση, αν δε χάθηκε, κλείστηκε μέσα στα απόρρητα αρχεία του Βατικανού, καθώς το 391 μετά Χριστόν κάηκε η Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας από τον νόμο του Βυζαντινού αυτοκράτορα Θεοδόσιου Α΄ και το 1204 οι σταυροφόροι της Δ΄ Σταυροφορίας κατέκτησαν την Κωνσταντινούπολη και όση αρχαία γνώση δεν καταστράφηκε, μεταφέρθηκε στο Βατικανό όπου και βρίσκεται ως σήμερα.

Ή

ταν όμως η ιατρική γνώση της αρχαιότητας ορθή; Για να το απαντήσουμε αυτό αρκεί να συγκρίνουμε τις αναφορές για μεγάλες ασθένειες στον Μεσαίωνα και αυτές στην αρχαιότητα. Ενώ κατά τον Μεσαίωνα εμφανίστηκαν πολλές ασθένειες που μείωσαν κατά πολύ τον ευρωπαϊκό αλλά και τον παγκόσμιο πληθυσμό, οι περιπτώσεις εμφάνισης κολλητικής και θανατηφόρου ασθένειας στον αρχαίο προχριστιανικό και πρωτοχριστιανικό – ως τον 4^ο αιώνα μετά Χριστόν περίπου, την εποχή που χάθηκε πολλή από την αρχαία γνώση εξ αιτίας των πράξεων του Θεοδοσίου Α΄ - ελληνορωμαϊκό κόσμο ήταν ελάχιστες. Συγκεκριμένα η θανατηφόρος αρρώστια που έπληξε την αρχαία Αθήνα κατά τον 5^ο προ Χριστού αιώνα, όταν, κατά την διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου, ήταν περικυκλωμένη από τους Σπαρτιάτες για πολύ καιρό, είναι – αν όχι η μόνη – μία από τις ελάχιστες αναφορές μεγάλης επιδημίας στην κλασσική Ελλάδα. Κατά σειράν σοβαρότητας, η δεύτερη μεγαλύτερη ασθένεια της αρχαιότητας αναφέρεται – από μυθολογικές πηγές – πως έλαβε χώρα στην πόλη των Θηβών, όταν βασιλιάς εκεί ήταν ο Οιδίποδας ενώ τρίτη έρχεται η επιδημία που, κατά τον Όμηρο, αποδεκάτισε το αχαϊκό στράτευμα που είχε πάει στην Τροία. Όπως μπορούμε να δούμε – πράγμα που αποδεικνύεται κι από ιστορικές πηγές – στο διάστημα των 3000 χρόνων της ελληνικής πρωτοϊστορίας και αρχαίας ιστορίας (3000 προ Χριστού – 300 μετά Χριστόν), στον αρχαίο ελληνικό κόσμο (Ελλάδα, Κύπρος, παράλια Μικράς Ασίας, Σικελία, Νότια Ιταλία, αποικίες), σχεδόν ποτέ – με εξαίρεση τον ιστορικά επιβεβαιωμένο λοιμό των Αθηνών – δεν εμφανίστηκε κάποια σοβαρή μείωση πληθυσμού που να μην οφειλόταν σε πόλεμο ή σε φυσική καταστροφή (λόγου χάριν η καταστροφή του Μινωικού πολιτισμού από το κύμα που προκάλεσε η έκρηξη του ηφαιστείου της νήσου Θήρας) άρα που να οφειλόταν σε κάποια μεγάλη ασθένεια.

Αρχαίο νοσοκομειακό συγκρότημα της Επιδαύρου.

Π

αρά όμως την μη ύπαρξη θανατηφόρων ασθενειών την εποχή εκείνη, λόγω του ότι ασθένειες πάντα υπάρχουν, οι αρχαίοι Έλληνες είχαν αναπτύξει την ιατρική επιστήμη, μία επιστήμη που – κατ’ αυτούς – δόθηκε στην ανθρωπότητα από τους θεούς. Γι’ αυτόν τον λόγο, στην αρχαία προ-κλασσική Ελλάδα, οι γιατροί ήταν παράλληλα και ιερείς του θεού της ιατρικής, του Ασκληπιού. Τόσο η λατρεία του θεού αυτού, όσο και η θεραπεία των ασθενών γινόταν σε συγκεκριμένα μέρη τα οποία καλούνταν Ασκληπιεία, προς τιμήν του θεού αυτού. Η δε θεραπευτικές μέθοδοι που ασκούνταν εκεί – αν και δεν μοιάζουν καθόλου με αυτές που χρησιμοποιούνται στα σύγχρονα νοσοκομεία – θεωρούνταν αποτελεσματικές, κάτι που επιβεβαιώνεται και από την μη ύπαρξη μεγάλων ασθενειών στον ελλαδικό χώρο την εποχή που λειτουργούσαν.

Ο

ι ιατρικές μέθοδοι που ασκούσαν οι ιερείς του Ασκληπιού ήταν ποικίλες και τελείως διαφορετικές η μία από την άλλη, αν και όλες θεωρούνταν αποτελεσματικές. Το πιο απλό είδος θεραπείας, το πιο διαδεδομένο και ίσως το μόνο που χρησιμοποιείτο και εκτός των Ασκληπιείων, ως ένα είδος «πρώτων βοηθειών» θα ‘λεγε κανείς, ήταν η ιατρική που βασιζόταν στην βοτανολογία, ένα είδος ιατρικής που διαδόθηκε σε όλο τον πολιτισμένο κόσμο και επέζησε μέχρι και τον Μεσαίωνα, όπου λόγω άγνοιας, θεωρήθηκε πράξη μαγείας, εκδιώχθηκε από την Ιερά Εξέταση που έκαιγε τους βοτανολόγους γιατρούς ως μάγους και που τελικά χάθηκε από την Ευρώπη κατά την σκοτεινή αυτή εποχή. Το δεύτερο είδος ιατρικής που ασκείτο στα αρχαία Ασκληπιεία και – αναμφιβόλως – το είδος αυτό που η σύγχρονη χημική ιατρική αρνείται περισσότερο να αποδεχτεί ως «επιστημονικό» είναι η θεραπεία με χρήση ρυθμικών – μελωδικών και μη – ήχων. Οι αρχαίοι Έλληνες συνήθιζαν να διαβάζουν στους ασθενείς τους συγκεκριμένα αποσπάσματα από τα ομηρικά έπη – η σωστή προφορά των οποίων στα αρχαία ελληνικά ήταν σημαντική για την θεραπεία – ή να παίζουν σε αυτούς συγκεκριμένα μουσικά κομμάτια (δυστυχώς η αρχαία ελληνική μουσική δεν έχει διασωθεί) συνήθως σε μορφή παιάνων. Τα ακούσματα αυτά θεωρούσαν οι αρχαίοι Έλληνες πως οδηγούσαν τον άνθρωπο στην σωματική και πνευματική-ψυχική υγεία. Μία άλλη μέθοδος η οποία εφαρμοζόταν ήταν αυτή κατά την οποία ο ασθενής κοιμόταν σε έναν συγκεκριμένο χώρο – πολλές φορές διαφορετικό για άντρες και γυναίκες – που βρισκόταν μέσα στο άδυτο του ναού του Ασκληπιού. Κατά κάποιους μελετητές, ο ύπνος αυτός γινόταν με αναισθητικά και, κατά την διάρκειά του, ο ασθενής χειρουργείτο. Άλλη θεωρία λέει πως τα σημεία όπου χτίζονταν τα ιερά αυτά όπου θα κοιμόντουσαν οι ασθενείς βρίσκονταν σε σημείο τέτοιο ώστε να δέχεται ένα – αδιευκρίνιστο – είδος θετικής ενέργειας, συνδεόμενο με την λεγόμενη «ιερή γεωμετρία» της αρχαίας Ελλάδας. Δεν αποκλείεται επίσης, ανάλογα με την σοβαρότητα και το είδος της πάθησης, να γινόταν είτε το ένα είτε το άλλο στην περίπτωση του ύπνου στο άδυτο του ναού ή ακόμα και τα δύο συγχρόνως. Είναι δε πολύ πιθανό να υπήρχαν και άλλες ιατρικές γνώσεις στην αρχαία Ελλάδα καθώς και άλλες μέθοδοι θεραπείας που να μην έχουμε ακόμα εντοπίσει. Τελευταίο είδος θεραπείας, γνωστό και στις μέρες μας που λάμβανε χώρα εκεί ήταν η ειδική δίαιτα, κάτι το οποίο, όντας σε αρμονία με τις υγιεινές διατροφικές συνήθειες των αρχαίων Ελλήνων (μεσογειακή διατροφή) που ενίσχυαν από μόνες τους το ανοσοποιητικό σύστημα των ανθρώπων της εποχής, συνέβαλε στην θεραπεία ορισμένων παθήσεων.

Τ

ην αποτελεσματικότητα της γνώσης των αρχαίων Ελλήνων γιατρών μπορούμε να αποδείξουμε με δύο απλά παραδείγματα. Το πρώτο – το οποίο ανήκει στον κλάδο της βοτανολογίας – είναι η ανακάλυψη της πρώτης και πιο αβλαβούς μορφής ασπιρίνης από τον σπουδαίο γιατρό Ιπποκράτη, η ασπιρίνη του οποίου καταπράυνε τους πόνους και έριχνε τον πυρετό χωρίς να προκαλεί αιμορραγίες. Το δεύτερο είναι ότι κατά την μόνη φορά που ξέσπασε μεγάλη επιδημία στην κλασσική Ελλάδα, ήταν και η μόνη εποχή που, λόγω της πολιορκίας των Αθηναίων από τους Σπαρτιάτες, οι πρώτοι δεν μπορούσαν να έχουν πρόσβαση σε κανένα Ασκληπιείο…

Σ

υνοψίζοντας λοιπόν, οι αρχαίοι Έλληνες κατείχαν γνώσεις ιατρικής οι οποίες τους επέτρεπαν να διατηρούν τον πληθυσμό τους υγιή και τις οποίες συσχέτιζαν με τους θεούς τους και με την αρχαία γνώση που αυτοί πρέσβευαν. Τα Ασκληπιεία, τα νοσοκομεία της εποχής, καθώς και οι γιατροί εκτός αυτών, βοηθούσαν τον ελληνικό πληθυσμό με ποικίλους τρόπους να θεραπεύσουν τις ασθένειες τους. Η γνώση αυτή όμως, με το τέλος του αρχαίου ελληνικού κόσμου, εν μέρει χάθηκε, εν μέρει κρύφτηκε στις βιβλιοθήκες του Βατικανού και, κάποιο μικρό μέρος της που διασώθηκε από το «κυνήγι μαγισσών» του Μεσαίωνα εναντίον επιστημόνων, ιερέων του δωδεκαθεϊσμού, γιατρών και φιλοσόφων, επιβίωσε ως σήμερα, είτε με την μορφή παραδοσιακών, μη εγκεκριμένων από τον Π.Ο.Υ. φαρμάκων, είτε – κάποια λίγα – είχαν την τύχη, έστω και τροποποιημένα χημικά να βρίσκονται σήμερα σε κάθε φαρμακείο. Η ασπιρίνη για παράδειγμα. Η άγνοια που επικράτησε μετά την εξαφάνιση της αρχαίας ελληνικής ιατρικής γνώσης, οδήγησε την Ευρώπη σε μία περίοδο μεγάλων και πολύνεκρων πανδημιών που κυριολεκτικά αποδεκάτισαν τον πληθυσμό και που για «ανεξήγητο» λόγο, σταμάταγαν παρά την μεγάλη μεταδοτικότητά τους (ίσως επειδή κάποιοι λίγοι κατείχαν τις αρχαίες θεραπευτικές γνώσεις και τις χρησιμοποίησαν κρυφά…). Παρά την γνώση μας όμως για την αρχαία ελληνική ιατρική, η οποία οφείλεται σε αρχαία γραπτά κείμενα και αρχαιολογικά ευρήματα, δεν είναι επαρκής για να μας δώσει μία ακριβή εικόνα του επιπέδου στο οποίο οι αρχαίοι Έλληνες είχαν καταφέρει να εξυψώσουν την ιατρική επιστήμη…

Τ

ο θέμα αυτός όμως δεν τελειώνει εδώ· εδώ απλά αρχίζει. Σύντομα, θα ακολουθήσουν άρθρα σχετικά με την αρχαία ελληνική ιατρική με τα οποία ίσως καταφέρουμε να ρίξουμε λίγο φως στο μυστήριο της αρχαίας ελληνικής ιατρικής.